Dossier fijn stof RIVM

In 2013 heeft Het RIVM heeft een uitgebreid 9-delig dossier Fijn stof op haar site gepubliceerd.

In het dossier Effecten van Fijn stof staat het volgende: Huidig onderzoek wijst in de richting dat in ieder geval de kleine (zwarte) roetdeeltjes bij gezondheidsschade van belang zijn. Het gaat hier om deeltjes die vrij komen bij verbrandingsprocessen zoals bij alle verkeersvormen, energieopwekking, raffinaderijen, bij houtkachels en sommige industriële activiteiten. Dit geeft richting aan de vraag welke chemische bestanddelen van fijn stof de oorzaak zijn van de gezondheidseffecten.

Daarom wordt door Nederland in internationaal verband gepleit voor een aanvullende maat. Naast fijn stof (PM10) en de fijnere fractie van fijn stof (PM2,5) als leidende gezondheidsindicatoren voor deeltjesvormige luchtverontreiniging is er een maat nodig om de effectiviteit van de gezondheids-relevant geachte maatregelen beter te kunnen vaststellen. Binnen de WHO is er daarom ook (opnieuw) aandacht voor grootheden als zwarte rook, elemental carbon en black carbon en ultrafijn stof als mogelijke maat voor verkeersgerelateerde luchtverontreiniging (red. en hopelijk ook de houtkachels).

Verbetering in de luchtkwaliteit zal leiden tot een verlenging van de levensduur. Het is echter niet zo dat sterfte wordt voorkomen; de (gemiddelde levensverwachting) zal toenemen. In deze zin is het gebruik van termen als ‘vroegtijdige doden’, maar ook DALY’s, enigszins misleidend. Er is dan ook gepleit voor het gebruik van een andere terminologie (Brunekreef et al., 2007; Knol et al., 2009). Zo zou bij verbetering van de luchtkwaliteit in relatie tot de gezondheid beter van ‘gewonnen (gezonde) levensjaren’ kunnen worden gesproken.

Over lokale emissies wordt in het deel Fijn stof Emissies het volgende geschreven:

Onderzoek leert dat menselijk handelen een significante invloed hebben op de kwaliteit van hun eigen, directe leefomgeving. De eigen auto speelt daarin een belangrijke rol door de bijdrage van de voertuigemissies aan de lokale luchtverontreiniging, geluidsbelasting en geurhinder (RIVM, 2000). Een andere belangrijke lokale emissie is de emissie van organisch en elementair koolstof door houtverbranding. Volgens de Emissieregistratie is de fijnstofemissie door houtverbranding in open haarden, houtkachels en kachels voor kleinschalige elektriciteitsopwekking minder dan 5% van de primaire emissie van fijn stof in Nederland. De emissie vindt daar plaats waar mensen wonen en daarom kan toch al snel sprake zijn van overlast en verhoogde blootstelling (Matthijsen & Koelemeijer, 2010). Van een nog lokalere aard zijn de emissies in en om het huis, zoals door barbecueën, roken en koken. Over de omvang ven deze emissies is echter weinig bekend.

Klik op de link naar de overzichtspagina van het RIVM.

Lijst van termen uit het dossier ‘Fijn stof’

• Aerodynamische diameter Bij deeltjes die niet zo regelmatig zijn gevormd, zoals stofdeeltjes, is het moeilijk om van een diameter te spreken. Om dit probleem te omzeilen wordt een definitie gebruikt die iets zegt over het gedrag van een deeltje in lucht. Dit is het begrip aerodynamische diameter. De aerodynamische diameter is de diameter van een bolvormig deeltje met een dichtheid van 1 gram per cm³ dat in de omgevingslucht hetzelfde gedrag vertoont als het (onregelmatig gevormde) stofdeeltje waar het om gaat.
• Aerosol(en) Algemene uitdrukking voor vaste en vloeibare stoffen in lucht; niet nader gespecificeerd.
• Antropogeen Veroorzaakt door menselijk handelen. Antropogene bronnen zijn de tegenhanger van natuurlijke bronnen.
• BC Zie ‘Black carbon’.
• Black carbon Zwartgekleurd koolstofhoudend stof; methodebepaalde grootheid. Dit betekent dat ‘Black carbon’ datgene is dat met de blackcarbonmethode wordt gemeten. Black carbon is daardoor niet eenduidig fysisch of chemisch te duiden. Black carbon is een belangrijk bestanddeel van zwarte rook. Black carbon is overigens niet te verwarren met ‘Carbon black’.
• Carbon black Industrieel bulkchemicalie; bestaat grotendeels uit elementair koolstof. Vooral gebruikt bij productie van rubber (90%) en als pigment (9%). Niet te verwarren met ‘Black carbon’.
• EC Elemental carbon; zie ‘Elemental carbon’.
• EC/OC Elemental carbon/organic carbon; zie bij ‘Elemental carbon’ en ‘Organic carbon’.
• Elemental carbon Aanduiding voor elementair koolstof. De grootheid is echter methodebepaald, dat wil zeggen dat ‘Elemental carbon datgene is dat met een EC- of een EC/OC-meting wordt bepaald.
• Feinstaub Duitstalige uitdrukking voor fijn stof én de fijnere fractie van fijn stof.
• Fijn stof (PM10) Meestal omschreven als de ‘deeltjes met een diameter van 10 μm of minder’. Strikt genomen is dit onjuist. De juiste omschrijving is: ‘Deeltjes die een op grootte selecterende inlaat als omschreven in de referentiemethode voor bemonsteren en meten van PM10 passeren met een efficiencygrens van 50 % bij een aerodynamische diameter van 10 μm’. De uitdrukking voor fijn stof in de Verenigde Staten is ‘small particles’. In het Duits is de uitdrukking ‘Feinstaub’. In de Verenigde Staten worden met ‘fine particles’ de deeltjes bedoeld met een diameter van 2,5 μm of minder.
• Fijnere fractie van fijn stof (PM2,5) Meestal omschreven als de ‘deeltjes met een diameter van 2,5 μm of minder’. Strikt genomen onjuist; de juiste omschrijving is: ‘Deeltjes die een op grootte selecterende inlaat als omschreven in de referentiemethode voor bemonsteren en meten van PM2,5 passeren met een efficiencygrens van 50 % bij een aerodynamische diameter van 2,5 μm’. De uitdrukking voor de fijnere fractie van fijn stof in de Verenigde Staten is ‘fine particles’. De Europese Unie gebruikt in haar Engelstalige publicaties de term ‘finest particulates’. In Duitsland wordt PM2,5 met dezelfde term aangeduid als PM10, ‘Feinstaub’. Daarnaast wordt in Duitsland voor PM2,5 ook wel de term ‘lungengängiger Staub’ gebruikt om aan te geven dat dit soort stof diep in de longen kan doordringen. In Engelstalige landen wordt als symbool voor de fijnere fractie van fijn stof PM2.5 gebruikt.
• Fine particles Engelstalige uitdrukking voor PM2,5. Zie ook bij ’Fijnere fractie van fijn stof’.
• Finest particulates Engelstalige uitdrukking voor PM2,5. Zie ook bij ’Fijnere fractie van fijn stof’.
• Grof stof Gewoonlijk het stof met een diameter boven 10 μm.
• Grovere fractie van fijn stof (PM2,5-10; ook wel PM10-2,5). Het deel van het fijn stof met een diameter tussen 2,5 en 10 μm.
• PM0,1 Zie ‘Ultrafijn stof’.
• PM1 Deeltjes die een op grootte selecterende inlaat passeren met een efficiencygrens van 50 % bij een aerodynamische diameter van 1 μm. Geen gangbare, korte, taalkundige uitdrukking beschikbaar. ‘De fijnste fractie van fijn stof’ zou als (ongelukkig) alternatief kunnen worden overwogen.
• PM2,5 Zie ‘Fijnere fractie van fijn stof’.
• PM2,5-10 Zie ‘Grovere fractie van fijn stof’.
• PM10 Zie ‘Fijn stof’.
• PM10-2,5 Zie ‘Grovere fractie van fijn stof’.
• PNC Particle Number Concentration. Het aantal deeltjes per volume-eenheid.
• OC Zie ‘Organic carbon’.
• Organic carbon Aanduiding voor organisch gebonden koolstof. De grootheid is echter methodebepaald, dat wil zeggen dat ‘Organic carbon’ datgene is dat met een OC- of een EC/OC-meting wordt bepaald.
• Roet Zichtbare vorm van stofvormige luchtverontreiniging, veelal zwart. De zwarte kleur komt door de aanwezigheid van elementair koolstof en/of teerachtige stoffen die het gevolg zijn van onvolledig verlopen verbrandingsprocessen. De grootheid ‘roet’ is in de atmosferische chemie methodebepaald, dat wil zeggen roet is datgene dat met een meetmethode voor roet wordt bepaald. Roet is daardoor niet eenduidig fysisch of chemisch te duiden. Duits: Ruß; Engels: Soot.
• Rook Zichtbare vorm van stofvormige luchtverontreiniging; niet nader gespecificeerd. Engels: smoke.
• SIA Secondary Inorganic Aerosol. Secundair anorganisch aerosol overwegend bestaande uit ammonium, nitraat en sulfaat. In de lucht gevormd uit de primaire vromen van luchtverontreiniging ammoniak, stikstofoxiden en zwaveldioxide.
• Stof Algemene term voor de verzameling van alle vaste en vloeibare deeltjes in de lucht; niet nader gespecificeerd.
• TCM Total Carbonaceous Matter. Koolstofhoudend stof, gewoonlijk bestaande uit elementair koolstof en organisch gebonden koolstof.
• Totaal stof In principe al het stof in de lucht. Methodebepaalde grootheid, dat betekent dat wat er met de totaalstofmeting werd gemeten, hangt af van de apparatuur en de omstandigheden. Totaal stof of, in het Engels Total Suspended Particulates (TSP), is een begrip van vroeger. In tegenstelling tot wat het begrip doet vermoeden, is ‘totaal stof’ niet het totaal aan in de lucht voorkomend stof. In de praktijk bleek het bereik van de deeltjes die werden bemonsterd, af te hangen van de windrichting en de windsnelheid tijdens de monsterneming. Dit betekende dat in feite een selectie op grootte plaatsvond die in de tijd kon veranderen en waarvan de grens niet bekend was. Afhankelijk van de omstandigheden kon de bovengrens ergens in het gebied van 20 tot 50 μm liggen. Engels: Total Suspended Particulates of Total Suspendend Particles (TSP).
• Total Suspendend Particles Zie ‘Totaal stof’.
• Total Suspended Particulates Zie ‘Totaal stof’.
• TSP Total Suspendend Particles, soms ook Total Suspended Particulates; zie ‘Totaal stof’.
• UFP Ultrafine Fine Particles. Engelstalige uitdrukking ultrafijn stof. Zie ook bij PM0,1.
• Ultrafijn stof Meestal omschreven als de ‘deeltjes met een diameter van 0,1 μm of minder’. Zie ook bij PM0,1.
• Verbrandingsaerosol Deeltjes die vrijkomen bij verbrandingsprocessen. De chemische samen-stelling van verbrandingsaerosol is niet eenduidig en hangt samen met de bron en kan per bron verschillen. Verbrandingsaerosol bestaat over het algemeen voor het grootste deel uit elementair en organisch gebonden koolstof (zie ook ‘Elementair koolstof’, Organisch koolstof’ en ‘Roet’) en voor een klein deel uit zware metalen zoals nikkel en vanadium, metaaloxiden en zuren.
• Verkeersgerelateerd aerosol Deeltjes die vrijkomen bij het verkeer. Bestaat deels uit verbrandings-aerosol, maar kent ook bijdragen van de slijtage van remmen en banden, van de slijtage van het wegdek en van opgewerveld bodemstof.
• Zwarte rook De grootheid ‘zwarte rook’ is in de atmosferische chemie methodebepaald. Dat betekent dat zwarte rook datgene is dat wordt gemeten met de zwarterookmethode. Zwarte rook is daardoor niet eenduidig fysisch of chemisch te duiden. Zwarte rook bestaat grotendeels uit deeltjes met een diameter van 4,5 μm of minder. Zwarte rook ontstaat bij onvolledig verlopende verbrandingsprocessen en bij bepaalde vormen van slijtage. Het begrip ‘zwarte rook’ heeft zijn oorsprong in de jaren zestig, toen en groot deel van de stofvormige luchtverontreiniging afkomstig was van kolenstook. Dit deel van het stof was grotendeels zwart. Black carbon is waarschijnlijk een belangrijk bestanddeel van zwarte rook.
• Zwevende deeltjes Algemene, verouderde term voor stofvormige luchtverontreiniging; niet nader gespecificeerd. Werd vroeger als begrip in de wetgeving gebruikt.